Engelli insanların kentsel yaşama katılım alanındaki ihtiyaçları özürlü olmayanlarla farklı olmakla birlikte benzerdir. Engelli olarak tanımlanan bireyleri, toplumun ayrı bir kesimi olarak niteleme yerine bütünleşmiş bir parçası olarak algılayabilmek ve mekanda da buna olanak sağlayabilmek amacıyla fiziksel çevreye ulaşılabilirliğini sağlamak gerekmektedir.
Tüm insanlar gibi, engelli insanların da ulaşım hizmetlerinden eşit fırsatlarda yararlanması işine, okuluna, alışverişe, spor alanlarına, parklara, engelli olmayan insanların kullandığı yollarla ve taşıtlarla gidebilmesi gerekmektedir.
Herkes, tüm yaşamsal alanlara ulaşmak hakkına sahiptir. Bu, çağdaş toplum olmanın önemli bir gereğidir ve yerel yönetimlerle bu konuda çok büyük sorumluluklar düşmektedir. Yerel yönetimler, yaptıkları sosyal ve teknik alt yapı yatırımlarıyla kent mekanının şekillenmesinde önemli role sahiptir. Kentsel ulaşım hizmetlerinin, kentteki her türlü açık alan ve yapının engelliler için ulaşılabilirliğinin yerel yönetimlerce sağlanıyor olması, engellilerin sosyal yaşama katılmasında fırsat eşitliğini sağlayan en önemli unsurdur.
Engellilerin fiziksel çevreye ulaşılabilirliklerinin sağlanmasının yanında, çevre faktörlerinin özre neden olması da bir diğer konuyu oluşturmaktadır. Özellikle trafik kazaları ve trafik kurallarına uyulmaması, bu sistemlerin bir bütün olarak sunulmaması, özre neden olduğu gibi özürlülerin ulaşılabilirliğini de kısıtlamaktadır.
Ulaşılabilirlik ve kullanım açısından;
. Kamusal binalara (kamunun kullanımına açık resmi ve özel tüm yapılar) erişim,
. Açık alanlar (sokak, cadde ve meydanlar, parklar, rekreasyon alanları v.b.),
. Konutlar,
. Toplu taşımacılık ve
. Trafik düzenlemeleri konularında,
yerel yönetimler yasal sorumlusu ve yetkilisi olarak çözüm getirmek zorundadır.
Bu nedenle, özürlülere yönelik olarak yapılması gereken düzenlemelerin, mevzuat ve standartlara uygun olması konusunda karşılaşılan aksaklıklar; yerel yönetimlerin bu konudaki yetki ve sorumlulukları; mevcut mevzuat ve standartlar konusunda yerel yönetimlerin bilgi, teknik ve mali açıdan yeterliliği; bu konudaki denetim sistemi hususlarında Özürlüler İdaresi Başkanlığı ile sürekli işbirliğinde olmalarında yarar görülmektedir.
Özel fiziksel ve mimari düzenlemeler gerektiren hareket engeli son derece geniş kapsamlıdır. Sürekli özürlülerin yanında hamile, çocuk, yaşlı, hastalık ve kaza nedeniyle özürlü şartlarında yaşayan geçici özürlüleri ilgilendirir.
Bu rehber, kapsamlı ve ayrıntılı şekilde hazırlanmamıştır. Ayrıntılar TSE nin ilgili standardlarında ve belediyelerin hazırlamış olduğu imar yönetmeliklerinde belirtilmiştir. Rehberde tasarımcı, plancı veya uygulayıcı olarak; fiziksel çevreye ulaşım alt yapısı, konutlar ve ulaşım hizmetine ilişkin önerilerde bulunulmaktadır.
2.YASAL ÇERCEVE
2.1. Mevcut Durum
İmarla ilgili yasa ve yönetmeliklerde çoğu kez birbirine paralel ancak birbirinden farklı kapsama sahip hususlara değinilmiştir. Uygulamada da giderek daha fazla sayıda örneğe rastlanmaktadır. Ancak yine de uygulamaların beklenilen hızla gerçekleştiğini ve fiziksel çevrenin tam erişilebilir niteliğe kavuştuğunu söylemek mümkün değildir. Bunda, uygulayıcıların ilgili standardlardan haberdar olmamasının etkisi büyüktür.
Standardlar kaliteyi, teknik özellikleri ve uyulan kuralları ifade eder. Bu nedenle Türk Standardları Enstitüsü nün çıkarmış olduğu ilgili standartlara itibar edilmesi gerekir. Türk Standartları Enstitüsünce hazırlanan ve bina içi bina yakın çevresi ve açık alanları kapsayan standartlar belirlenmiştir ( İlgili Standardlar TSE Başkanlığı ve Bölge Müdürlüklerinden temin edilebilir ).
Bunlar arasında;
. TS 12576 Şehir İçi Yollar- Özürlü ve Yaşlılar İçin Sokak, Cadde, Meydan ve Yollarda Yapısal Önlemler ve İşaretlemenin Tasarım Kuralları, fiziksel çevrenin erişilebilir olması yönünde kapsamlı önerilere sahiptir.
. T. TS 12460 Şehir İçi Yollar-Raylı Taşıma Sistemleri-Bölüm 5: Özürlü ve Yaşlılar İçin Tesislerde Tasarım Kuralları,
. TS 12574 Şehir İçi Yollar- Raylı Taşıma Sistemleri-Bölüm 10: İstasyon İçi İşaret ve Grafik Tasarım Kuralları,
. TS 12575 Şehir İçi Yollar-Raylı Taşıma Sistemleri-Bölüm 14: İstasyon Platformu Oturma Elemanları
Konut dışı çevrenin yapısal düzenlemesinde başvurulan standartlardır.
Özürlü ve yaşlılara uygun konut düzenlenmesinde tek referans;
. TS 9111 Özürlü İnsanların İkamet Edeceği Binaların Düzenlenmesi Kuralları, standardıdır.
Özürlülerin ulaşımını sağlayan toplutaşım veya binek araçlara ilişkin belirlenmiş standard bulunmamaktadır.
Bu standartlar yanında Bayındırlık ve İskan Bakanlığı nca hazırlanan imar yasası ve 1999 yılında değiştirilen yönetmeliklerine ve Büyükşehir belediyelerinin imar yönetmeliklerine fiziksel çevre düzenlemelerine yönelik maddeler eklenmiştir.
Özürlü ve yaşlılar için fiziksel ve mimari düzenlemelere ilişkin çeşitli kanun ve yönetmeliklerde hususlar bulunmaktadır.
3194 sayılı İmar Kanunu na 1997 yılında eklenen ek madde ile,
Ek Madde 1- Fiziksel çevrenin özürlüler için ulaşılabilir ve yaşanabilir kılınması için; imar planları ile kentsel, sosyal, teknik altyapı alanlarında ve yapılarda, Türk Standartları Enstitüsünün ilgili standardına uyulması zorunludur.
hükmü getirilmiştir.
10 Temmuz 2004 tarih ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu nda Büyükşehir Belediyelerine ve ilçe ve ilk kademe belediyelerine verilen görev, yetki ve sorumluluklar arasında özürlülerle ilgili hususlar yer almaktadır.
Böylece özürlüler veya özürlüler sözcüğünün imarla ilgili yasal düzenlemelerde artık yer aldığı görülmektedir. Örneğin İzmir, İstanbul, Bursa ve Ankara Büyükşehir Belediyesi İmar Yönetmeliklerinin tümünde de özürlülerin kentsel mekanda ve binalarda erişebilirliğini kolaylaştırıcı hususlar yer almaktadır.
3.7.2005 tarih ve 5393 sayılı Belediye Kanunu nun 14, 38, 60 ve 77 inci maddelerinde de özürlülere yönelik hizmetlere değinilmektedir.
5302 sayılı İl Özel İdareleri Kanunu na özürlülerle ilgili hususlar eklenmiştir.
5378 sayılı Özürlüler Kanununun geçici 2 nci maddesinde, kamu kurum ve kuruluşlarına ait mevcut resmi yapıların, mevcut tüm yol, kaldırım, yaya geçidi, açık ve yeşil alanlar,spor alanları ve benzeri sosyal ve kültürel altyapı alanları ile gerçek ve tüzel kişiler tarafından yapılmış ve umuma açık hizmet veren her türlü yapıların özürlülerin erişebilirliğine uygun duruma getirileceği;geçici 3 üncü maddesinde de,Büyükşehir belediyeleri ve belediyelerin,şehir içinde kendilerince sunulan veya denetimlerinden gerçekleştirilen toplu taşıma hizmetlerinin özürlülerin kullanımına uygunluğunu sağlayacağı hükmü altına alınmıştır.
Bu uygulamaların gerçekleştirilmesi için tanınan 7 yıllık süre 7/7/ 2005 tarihinde başlamıştır.
Aynı kanunun,
MADDE 19. 23.6.1965 tarihli ve 634 sayılı Kat Mülkiyeti Kanununun 42 nci maddesinin birinci fıkrasından sonra gelmek üzere aşağıdaki fıkra eklenmiştir.
Özürlülerin yaşamı için zorunluluk göstermesi hâlinde, proje tadili kat maliklerinin en geç üç ay içerisinde yapacağı toplantıda görüşülerek sayı ve arsa payı çoğunluğu ile karara bağlanır. Toplantının bu süre içerisinde yapılamaması veya tadilat talebinin çoğunlukla kabul edilmemesi durumunda; ilgili kat malikinin talebi üzerine bina güvenliğinin tehlikeye sokulmadığını bildirir komisyon raporuna istinaden ilgili mercilerden alınacak tasdikli proje değişikliği veya krokiye göre inşaat, onarım ve tesis yapılır. İlgili merciler, tasdikli proje değişikliği veya kroki taleplerini en geç altı ay içinde sonuçlandırır. Buna ilişkin yönetmelik 22 Nisan 2006 tarih ve 26147 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
2006/ 18 Sayılı Kamu Binaları, kamuya açık alanlar ve toplu taşıma araçlarının özürlülerin kullanımına uygun duruma getirilmesi hakkındaki Başbakanlık Genelgesi
3. ÖZÜRLÜLERE YÖNELİK DÜZENLEMELER
3.1. Özürlü ve Yaşlılara Yönelik Yapısal Düzenlemelerde Genel Kurallar
Ulaşabilirlik yapısal çevrenin temel bir özelliği olup, özürlülerin günlük yaşamlarının sürdürebilmelerinde, öncelikle evlerinden çıkabilmeleri ve başkalarına muhtaç bütün ticari ve idari kamu binalarındaki işlerine gidip gelebilmeleri, sosyal-kültürel, spor, sağlık, dini faaliyetler gibi aktivitelere ulaşabilirliğin sağlanması için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.
Özürlülerin hareketini, kolaylaştırmak için yollar engellerden arındırılmalıdır. Dik, yüksek, keskin, kavisli veya köşeli olan yollar, özürlülerin hareketini kısıtlayıcı olduğundan, yaya kaldırım yüzeyi aynı yükseklikte, düz ve rahat kavisli olarak yapılmalıdır.
Mevcut bir yol üstüne, özürlülerin ve yayaların yararlanacağı bir tesis yapılacağı zaman ne tür bir tesisin yapılacağının belirlenmesi, ölçümlendirilmesi gereklidir .(Örnek: Toplu taşım durakları, oto parklar, yaya yolu kaldırım düzenlenmesi, dinlenme yerleri, ağaçlandırma vb.)
Kapalı ve açık tüm alanlarda ulaşabilirliği güçleştiren nedenler olarak tanımlanan fiziksel engellerin kaldırılarak, fiziksel çevre özürlüler için yaşanabilir ve ulaşılabilir tasarlanmalıdır.
Özürlü yayaların yürüyüşlerini serbestçe gerçekleştirebilmeleri için, yeterli yürüyüş alanları sağlanmalı, yoldaki düzenlemeler onlara istedikleri yer gitmeleri için engel olmamalıdır.
Uzun yürüme yolları, rahat ve kullanışlı olmayan geçitler, uzun bekleme süreleri, özürlülerin ulaşabilirliklerini zorlaştıran/caydıran bir unsur olduğundan, çevre, herkesin işlevlerini mümkün olduğunca en özgür ve eşit şekilde yapmasını sağlayacak biçimde düzenlenmelidir.
Özürlülerin etrafta serbestçe ve engellenmeden dolaşabilmeleri için yaya yolunda;
-Yeterli genişlik
-Yeterli hareket alanı
-Baş hizası altında serbest alan
-Düz satıh ve kaygan olmayan yüzey
-Yönlendirme, uyarma araçları sağlanmalıdır.
Görme özürlüler için de ses veya dokunma yolu ve iri puntolu sembol ve harfler ile hareket etme olanağı sağlanmalıdır.
Eğitimli köpek kullanan görme özürlülerin günlük zorunluluklarını giderebilme için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.
Özürlüler için ulaşabilirlik kolaylıklarının sağlanmasında diğer sağlıklı yayaları da kapsayacak ortak hizmet olanakları düşünülmelidir. Ayrıca insanlar fiziki bakımdan birbirinden farklı olduğundan, farklı kategorideki insanlar için ayrı tesisler yapmak yerine, herkes tarafından kullanılabilir ortak şartlardaki tasarımlar yapılmalıdır.
